Os científicos no cinema

Un aspecto curioso ao longo da historia do cinema, na que tan frecuentes foron, son e serán os relatos de corte biográfico, é a notoria escasez de películas baseadas na vida e obra de científicos, incluso os máis grandes. Cando en 1999 a revista Time quixo celebrar o (falso) final de século coa elección do “person of the century”, o persoeiro que ocupou a capa foi Albert Einstein, que, máis alá da súa extrema importancia no campo da física, é un rostro recoñecíbel coma poucos en todo o planeta dende hai décadas. Iso é unha vantaxe e tamén un inconveniente, pois o desafío é inmenso, mais tal desafío non foi óbice para vermos encarnacións de Gandhi ou Marilyn Monroe. Segundo IMDB hai ducias de filmes nas que aparece algún “Albert Einstein”, mais ningún medianamente notábel que o tome coma referencia argumental.

Nos anos 60 o célebre bioquímico Isaac Asimov mantivo unha sección na revista Science Digest dedicada a responder de forma breve ás preguntas dos lectores. Unha delas, inevitabelmente, foi a de quen era na súa opinión o científico máis importante de todos os tempos. O (memorábel) artigo de Asimov comezaba dicindo que se a cuestión fose “quen era o segundo científico máis importante” sería imposíbel acordar un nome; entre os moitos posíbeis estarían Albert Einstein, Ernest Rutherford, Niels Bohr, Louis Pasteur, Charles Darwin, Galileo Galilei, Clerk Maxwell ou Arquímedes. Mais a pregunta buscaba “o primeiro” e iso, para el e para “a maioría dos historiadores da ciencia”, era evidente: quen debe ocupar a parte alta do podio é Isaac Newton. Respondan agora sen consultar en Internet: vénselles á cabeza algún filme, algún actor que fixese de Newton na pantalla grande?

Poderá alegarse que o rigor e o ritmo da creación científica non son sempre compatíbeis coas esixencias do cinema mainstream (tampouco do máis independente e autoral?) e que as máis das veces o tratamento dos homes e mulleres da ciencia aposta polo novelesco e deixa moi ao fondo -cando non as ignora por completo- as súas investigacións. Pode ser, mais o caso é que nin sequera temos “biopics novelescos” desas figuras. As biografías de Newton non insinúan, en xeral, un retrato especialmente simpático do personaxe -o cal, dito sexa ao paso, non é un impedimento cinematográfico, antes polo contrario-, mais hai polo menos un período na súa vida sumamente suxestivo: os “anni mirabiles” en que marcha de Cambridge para volver ao fogar materno de Woolsthorpe forzado pola ameaza da Gran Praga de peste en Londres, a mesma que novelizou Daniel Defoe en A Journey of the Plague Year. Nese tempo fértil Isaac Newton prosegue ou completa traballos xa iniciados e pon a punto os seus estudos sobre gravitación, dinámica e óptica e o desenvolvemento do cálculo matemático cos que transformou para sempre non xa a Historia da Ciencia, senón a Historia a secas.

Tivo máis sorte Galileo, obxecto de interese para Lilliana Cavani e Joseph Losey. Máis ca Darwin, cuxa peripecia vital carece dun filme á súa altura (Peter Greenaway serviuse del para unha mediometraxe composta, ao seu estilo, en forma de recargados “tableaux vivants”). No Hollywood dos anos 30 e 40 os científicos aínda podían ser protagonistas de biopics máis ou menos haxiográficos, empezando polo estimábel The Story of Louis Pasteur de William Dieterle que lle proporcionou a Paul Muni o Oscar ao mellor actor (e dous premios máis aos escritores Pierre Collings e Sheridan Gibney polo argumento orixinal e o guión). Unha gloria nacional coma Thomas Alva Edison inspirou dúas producións de 1940: Young Tom Edison de Norman Taurog, e Edison, the man de Clarence Brown, con Mickey Rooney e Spencer Tracy na pel do inventor en etapas ben diferentes da súa vida. Máis notábel é Madame Curie de Mervyn LeRoy, que acumulou sete candidaturas aos Oscar, dúas delas para a formidábel parella Walter Pigdeon e Greer Garson coma Pierre e Marie Curie. O gran Georges Franju ocuparíase deles dous nunha curta de 1956.

A apaixonante vida de Richard P. Feynmann foi parcialmente recollida en dous libros elaborados a partir de entrevistas e conversas con Ralph Leighton, Surely You're Joking, Mr Feynmann e a continuación What Do You Care What Other People Think?, que contribuíron decisivamente á popularización de Feynmann -Premio Nóbel de Física e lendario profesor- coma experto abridor de caixas fortes, tocador de bongó e retratista de strippers. O seu paso polo Proxecto Manhattan, un feito histórico de seu fascinante, discorre en paralelo ao seu matrimonio con Arline, un amor de xuventude con final tráxico pola morte dela por tuberculose. Unha historia emocionante e canonicamente romántica, non exenta de humor, que puxo en imaxes o actor Mathew Broderick na súa até o de agora única -e non especialmente afortunada- experiencia coma director, Infinity, con guión da súa nai. Broderick reservouse o papel de Feynmann, que lle permitía exercer unha vez máis de “mozo encantador”, e confiou o de Arline a Patricia Arquette. Outro espléndido episodio na biografía de Feynmann é a súa participación na comisión que investigou o accidente do Challenger, que xustificou unha recente TV-movie da BBC, The Challenger Disaster. Encarnou a ese Feynmann maduro, sabedor de que a morte non anda lonxe, un William Hurt máis afectado do desexábel. Mellor opción sería Alan Alda, xa vinculado ao personaxe a través da obra teatral QED.

Nuns meses veremos a estrea comercial de The Theory of Everything (James Marsh) e The Imitation Game (Morten Tyldum), vehículos de lucimiento actoral para Eddie Redmayne e Benedict Cumberbatch nos papeis de Stephen Hawking e Alan Turing, respectivamente. Mais a listaxe de personaxes pendentes de ser ben tratados polo cinema é moi, moi extensa. Dende Michael Faraday, científico xenial e gran divulgador, impulsor das Christmas Lectures que perduran aínda hoxe -unha delas, a de 1859, serviulle a Deborah Stratman coma fío estrutural dunha curta sublime, On the various nature of things- até Robert Oppenheimer, que deu, porén, para unha ópera de John Adams, Doctor Atomic. E quen di eles dous, di Evariste Galois, falecido aos vinte anos polas feridas dun duelo e que, consciente da probabilidade dun desenlace fatal, dedicara a noite anterior a corrixir manuscritos con valiosos contidos matemáticos. Lise Meitner, descubridora da fisión nuclear á que lle negaron o Premio Nobel que si levou o seu colega Otto Hahn. Émilie du Châtelet, tradutora do Principia Mathematica, amante de Voltaire e do poeta Jean François de Saint-Lambert, de quen quedou embarazada aos 41 anos: deixou escrito por carta a súa certeza de que non sobreviviría á gravidez e así foi, pois faleceu uns días despois do parto. As astrónomas Caroline Herschel e Henrietta Leavitt. Jocelyn Bell Burnell, descubridora dos pulsars, outra que quedou sen un Nobel que lle deron ao seu xefe Anthony Hewish. Ou aventuras coma a Expedición Balmis, misión de tres anos que levou a vacina contra a varíola a América con vinte e dous nenos orfos da Coruña coma portadores vivos dos anticorpos. Épicas ou intimistas, dramáticas ou esperanzadoras, son, en suma, unha morea as historias da ciencia que o cinema aínda non soubo empregar coma escusa.

Martin Pawley